सार्वजनिक संस्थानहरु को गठन, गठन ऐन, मन्त्रालय र समितिमा सदस्यबारे जानकारी

तलको सामान्यज्ञान प्रस्तुतीमा नेपालमा अस्तित्वमा रहेका ४४ सार्वजनिक संस्थानको वारेमा चर्चा गरिएको छ ।

	सार्वजनिक संस्थान	गठन मिति	ऐन	विषयगत मन्त्रालय	सञ्चालक समिति	कैफियत
१.	दुग्ध विकास संस्थान	२०२६/०४/०१	संस्थान ऐन	कृषि तथा पशुपंछी विकास मन्त्रालय	८
२.	जडिवुटी उत्पादन तथा प्रशोधन कम्पनी लि.	२०३७/०९/१७	कम्पनी ऐन	वन तथा वातावरण मन्त्रालय	७
३	हेटौंडा सिमेनट् उद्योग लि.	२०३३/०६/१३	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	७
४	जनकपुर चुरोट कारखाना लि.	२०२१/०९/२९	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	–	खारेजीको प्रकृयामा रहेको
५	नेपाल औषधी लिमिटेड	२०२९/०६/०१	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	९
६	उदयुपुर सिमेन्ट उद्योग लिमिटेड	२०४४/०२/३१	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	८
७	नेपाल ओरियण्ट म्याग्नेसाइट प्रा.लि	२०३५/१२/२५	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	६	सञ्चालनमा नरहेको
८	बुटवल धागो कारखाना लि.	२०३९/०३/१२	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	७	बन्द भएको
९	नेपाल मेटल कम्पनी लि.	२०३३/०३/०५	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	७	सञ्चालनमा नआएको
१०	धौवादी फलाम कम्पनी लि.	२०७६/०६/०९	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	७	कच्चा पदार्थको परीक्षण जारी रहेको

 नेपालमा रहेका ४४ सार्वजनिक संस्थानहरु मध्ये औद्योगिक क्षेत्र तर्फ जम्मा १० वटा सार्जनिक संस्थानहरु सञ्चालित रहेका छन् । सञ्चालित सार्वजनिक संस्थानमध्ये संस्थान ऐन अनुसार गठन भएको सार्वजनिक संस्थान एक वटा रहेको छ भने बाँकी रहेका ९ वटा सार्वजनिक संस्थानहरु कम्पनी ऐन अन्तर्गत गठन भएका हुन् । दशवटा सार्वजनिक संस्थानमध्ये कृषि तथा पशुपंछी विकास मन्त्रालय र वन तथा वातावरण मन्त्रालय अन्तरगत रही सञ्चालित संस्थान १/१ वटा रहेका छन् भने बाँकी रहेका आठवटा सार्वजनिक संस्थानहरु उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालय अन्तर्गत रही सञ्चालनमा रहेका छन् ।

विस्तृतमा विवरण तलको तालिकामा उल्लेख गरिएको छ –

व्यापारिक क्षेत्र

नेपालमा हालमा सञ्चालित रहेका सार्वजनिक संस्थानहरु मध्ये व्यापातिक  क्षेत्र तर्फ जम्मा ४ वटा सार्जनिक संस्थानहरु सञ्चालित रहेका छन् । सञ्चालित सार्वजनिक संस्थानमध्ये  सवै संस्थानहरु कम्पनी ऐन अन्तर्गत गठन भएका हुन् । यी सार्वजनिक संस्थानमध्ये कृषि तथा पशुपंछी विकास मन्त्रालय र वन तथा वातावरण मन्त्रालय अन्तरगत रही सञ्चालित संस्थान १/१ वटा रहेका छन् भने बाँकी रहेका दुई वटा सार्वजनिक संस्थानहरु उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालय अन्तर्गत रही सञ्चालनमा रहेका छन् ।

यी क्षेत्रहरुको विस्तृतमा तलको तालिकामा विवरण दिएको छ ।

१.	कृषि सामाग्री कम्पनी लिमिटेड	२०५९/०२/२१	कम्पनी ऐन	कृषि तथा पशुपंछी विकास मन्त्रालय	५	कृषि सामाग्री कम्पनी लि र राष्ट्रिय बीउ विजन कम्पनी लि. गाभिई सञ्चालन भएको
२.	नेपाल आयल निगम लिमिटेड	२०२७/०९/२६	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	८
३.	नेपाल वन निगम लिमिटेड	२०७६/०२/२३	कम्पनी ऐन	वन तथा वातावरण मन्त्रालय	५
४.	खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनी लि	२०७६/०२/१०	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	६

सेवा क्षेत्र

नेपालमा हालमा सञ्चालित रहेका सार्वजनिक संस्थानहरु मध्ये सेवा क्षेत्र तर्फ जम्मा ११ वटा सार्जनिक संस्थानहरु सञ्चालित रहेका छन् । सञ्चालित सार्वजनिक संस्थानमध्ये  सवै संथानहरु मध्ये नेपाल वायु सेवा निगम ऐन, नेपाल नागरिक उड्ययन ऐन र सहकारी ऐन मार्फत १/१ वटा  संस्थान गठन भएका छन् । बाँकी रहेका आठवटा सार्वजनिक संस्थानहरु कम्पनी ऐन अन्तर्गत गठन भएका हुन् ।  यी सार्वजनिक संस्थानमध्ये  संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन मन्त्रालय अन्तर्गत दुईवटा , उद्योग वाणीज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालय अन्तर्गत चार वटा र भौतिक पूर्वाधार विकास मन्त्रालय अन्तर्गत पाँच वटा सार्वजनिक संस्थानहरु सञ्चालित  छन् ।

यी क्षेत्रहरुको विस्तृतमा तलको तालिकामा विवरण दिएको छ ।

१.	विशाल बजार कम्पनी लि.	२०२६/४/२७	कम्पनी ऐन	उद्योग वाणिज्य तथा आपूर्ति	७
२	औद्योगिक क्षेत्र व्यवस्थापन लि.	२०४५/०४/०१	कम्पनी ऐन	उद्योग वाणिज्य तथा आपूर्ति	७
३	नेशनल कन्स्ट्रक्सन कम्पनी नेपाल लि	२०१८/०५/०५	कम्पनी ऐन	भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात	–	खारजी प्रकृयामा रहेको
४	नेपाल पारवहन तथा गोदाम व्यवस्था कम्पनी लि	२०२८/०४/३०	कम्पनी ऐन	उद्योग वाणिज्य तथा आपूर्ति	७
५	नेपाल इन्जिनियरिङ कन्सल्टेन्सी सेवा केन्द्र लि	२०४३/०९/११	कम्पनी ऐन	भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात	–	खारेजी प्रकृयामा रहेको
६	नेपाल वायु सेवा निगमन	२०१६/०९/१६	नेपाल वायु सेवा निगमन ऐन	संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन	७	२०१५ असार १७ मा स्थापना भएको
७.	राष्ट्रिय उत्पादकत्व तथा आर्थिक बिकास केन्द्र लि	२०४५/०२/०२	कम्पनी ऐन	उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति	५
८	नेपाल नागरिक उड्ययन प्राधिकरण	२०५५/०९/१६	नेपाल नागरिक उड्ययन	संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन	८
९	साझा यातायात	२०१८/०१/०१	सहकारी ऐन	भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात	९
१०	नेपाल रेलवे कम्पनी लि	२०६१/०२/१८	कम्पनी ऐन	भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात	७
११.	नेपाल पूर्वाधार कम्पनी लि.	२०७६/०३/२५	कम्पनी ऐन	भौतिक पुर्वाधार तथा यातायात	७

सामाजिक क्षेत्र  

त्यसै गरी सामाजिक क्षेत्र तर्फ जम्मा ५ वटा सार्जनिक संस्थानहरु रहेका छन् ।  यी सार्वजनिक संस्थानमध्ये  सञ्चार संस्थान ऐन  तथा कम्पनी ऐन मार्फत गठन भएका सार्बजनिक संस्थान २/२ वटा रहेक छन् भने एक संस्थान गोरखापत्र संस्थान ऐन मार्फत गठन भएको हो । यी सार्वजनिक संस्थानमध्ये सूचना प्रविधि तथा सञ्चात मन्त्रालय अन्तर्गत दुई वटा र   संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन मन्त्रालय, शिक्षा विज्ञान तथा प्रविधी मन्त्तरालय तथा सहकारी विकास मन्त्रालय अन्तर्गत १/१ वटा सार्वजनिक संस्थानहरु सञ्चालित  छन् ।

यी क्षेत्रहरुको विस्तृतमा तलको तालिकामा विवरण दिएको छ ।

१	सांस्कृतिक संस्तान	२०२९/०३/०५	सञ्चार संस्थान ऐन	संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्यन मन्त्रालय	५
२	गोरखापत्र संस्थान	२०१९/१२/३०	गोरखापत्र संस्थान ऐन	सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालय	६
३	जनक शिक्षा सामाग्री केन्द्र लि	२०३५/०६/०८	कम्पनी ऐन	शिक्षा विज्ञान तथा प्रविधि	६
४	नेपाल टेलिभिजन	२०४२/१०/१७	सञ्चार संस्थान ऐन	सञ्चार तथा सूचना प्रविधि	५
५	राष्ट्रिय आवास कम्पनी लि	२०४६/११/०९	कम्पनी ऐन	शहरी विकास	७

जनउपयोगी क्षेत्र  

त्यसै गरी जनउपयोगी  क्षेत्र तर्फ जम्मा ५ वटा सार्जनिक संस्थानहरु रहेका छन् ।  यी सार्वजनिक संस्थानमध्ये  नेपाल खानेपानी संस्थान ऐन र नेपाल विद्युत प्राधिकरण ऐन मार्फत गठन भएका संस्थानको संख्या १/१ रहेको छ भने बाँकी रहेका संस्थानहरु कम्पनी ऐन अन्तर्गत गठन भएका हुन् । । यी सार्वजनिक संस्थानमध्ये खानेपानी मन्त्रालय तथा सञ्चार तथा सूचना प्रविधि  मन्त्रालय अन्तर्ग १/१ वटा सार्वजनिक संस्थान पर्दछन् भने बाँकी तीनवटा सार्वजनिक संस्थानहरु उर्जा जलस्रोत तथा सिंचाई मन्त्रालय अन्तर्गत सञ्चालित रहेका छन् ।

यी क्षेत्रहरुको विस्तृतमा तलको तालिकामा विवरण दिएको छ ।

१	नेपाल खानेपानी संस्थान	२०४६/११/१५	नेपाल खानेपानी संस्थान ऐन	खानेपानी मन्त्रालय	१५
२	नेपाल विद्युत प्राधिकरण	२०४२/०५/०१	नेपाल विद्युत प्राधिकरण ऐन	उर्जा जलस्रोत तथा सिंचाई	८
३	नेपाल दूर सञ्चार कम्पनी लि	२०६०/१०/२२	कम्पनी ऐन	सञ्चार तथा सूचना प्रविधि	७	२०३२/०३/०१ मा नेपाल दूरसञ्चार संस्थानको नाममा स्थापना भएको
४	विद्युत उत्पादन कम्पनी लि	२०७३/०५/०८	कम्पनी ऐन	उर्जा, जलस्रोत तथा सिंचाई	७
५	राष्ट्रिय प्रसारण ग्रीड कम्पनी लि	२०७२/०३/२७	कम्पनी ऐन	उर्जा जलस्रोत तथा सिंचाई मन्त्रालय	७

वित्तीय  क्षेत्र  

त्यसै गरी  वित्तिय  क्षेत्र तर्फ जम्मा ९ वटा सार्जनिक संस्थानहरु रहेका छन् ।  यी सार्वजनिक संस्थानमध्ये  ६ वटा संस्थान हरु कम्पनी ऐन बमोजिम सञ्चालनमा रहेका छन् भने बाँकी रहेका संस्थानहरु आफ्नो विषयगत ऐन अनुसार गठन भएका हुन् । यी संस्थान मध्ये निक्षेप तथा कर्जा सुरक्षण कोष सुरुवाती चरणमा कम्पनी ऐन मार्फत सञ्चालन भएतापनि हाल यो आफ्नो बिषयगत ऐन अनुसार नै सञ्चित रहेको छ । यी सवै संस्थानहरु अर्थ मन्त्रालयको अधिकार क्षेत्र रहेका संस्थानहरु हुन् ।

यी क्षेत्रहरुको विस्तृतमा तलको तालिकामा विवरण दिएको छ ।

१	कृषि विकास बैंक लि	२०२४/१०/०७	कम्पनी ऐन	अर्थ मन्त्रालय	७
२	राष्ट्रिय विमा संस्थान	२०२४/०९/०१	राष्ट्रिय विमा संस्थान	अर्थ मन्त्रालय	६
३	राष्ट्रिय विमा कम्पनी लि	२०७१/०१/२१	कम्पनी ऐन	अर्थ मन्त्रालय	८
४	राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक लि	२०२२/१०/१०	कम्पनी ऐन	अर्थ मन्त्रालय	७
५.	निक्षेप तथा कर्जा सुरक्षण कोष	२०३१/०६/०४	निक्षेप तथा कर्जा सुरक्षण ऐन	अर्थ मन्त्रालय	७	कम्पनी ऐन बमोजिम स्थापित तर २०७३ मा कोष ऐनद्वारा सञ्चालित हुन शुरु
६	नेपाल स्टक एक्सचेन्ट लि	२०५०/०२/११	कम्पनी ऐन	अर्थ मन्त्रालय	७
७	नागरिक लगानी कोष	२०४८/१०/०१	नागरिक लगानी कोष ऐन	अर्थ	९
८	हाइड्रोइलेक्ट्रेसिटि इन्भेस्टमेन्ट एण्ड डेभलपमेन्ट कम्पनी लि. (साविक जलविद्युत लगानी तथा विकास कम्पनी लि.)	२०६८/०३/२७	कम्पनी ऐन	अर्थ	७
९	नेपाल बैंक लि.	१९९४/०७/३०	कम्पनी ऐन	अर्थ मन्त्रालय	६

स्रोत – सार्वजनिक संस्थानको वित्तीय अवस्था २०७८ । अर्थ मन्त्रालय ।